Bazar iqtisadiyyatına keçid özündə bir sıra yenilikləri əks etdirməklə yanaşı, onların tətbiqinin də həyati məna kəsb etdiyini formalaşdırdı. Bu yeniliklər içərisində isə, tətbiqinin daha həlledici nəticələr verə biləcəyi bir anlayışın, “planlaşdırma” anlayışının öz cəlbedici mövqeyi qabarıq şəkilədə əks olunmaqdadır. İlk növbədə planlaşdırma termini ilə əlaqədər qeyd etmək olar ki, inzibati amirlik sistemində mövcud olan planlaşdırma anlayışı yeni sistemdəki analoqundan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Belə ki, inzibati amirlik sistemindən fərqli olaraq bazar iqtisadiyyatında planlaşdırma – məqsədlərin formalaşdırılması, prioritetlərin, onların əldə edilməsi vasitələrinin və metodlarının müəyyən edilməsi prosesidir. Bazar iqtisadiyyatı sistemində mövcud olan hər bir müəssisə fəaliyyət sferasından və istehsalın həcmindən asılı olmayaraq öz fəaliyyətini planlaşdırmalıdır. Hal-hazırda respublikamızda müəssisələrin əksəriyyəti rəsmi qəbul edilməmiş plan olmadan fəaliyyət göstərirlər. Bəzi müəssisələr planlaşdırmanın çox vaxt aparması səbəbi ilə onu əhəmiyyətsiz və artiq bir iş kimi qələmə verirlər. Lakin dünya praktikasına müraciət etdikdə, bunun tamamilə səhv bir fikir olduğunu əyani şəkildə görmək mümükdür. Planlaşdırma prosesi bir neçə istiqaməti əhatə edir. Onlardan biri də proqnozlaşdırmadır, daha doğrusu, müəssisənin strateji məqsədlərinin əldə edilməsi planlarının hazırlanmasıdır. Strateji məqsədlər isə özündə perspektiv və strateji planlaşdırmanı cəmləşdidir. Bundan başqa planlaşdırmada taktiki planlaşdırmadan da istifadə olunur. Strateji planlaşdırmadan fərqli olaraq, taktiki planlaşdırma qısa bir dövrü əhatə edir. Strateji planlaşdırma idaretmənin yuxarı səviyyəsində cəmləşir və müəssisə fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərinin inkişafı meyllərini müəyyən etmək, onun fəaliyyəti üçün ən əlverişli şəraitin hazırlanması və seçilməsi məqsədini daşıyır. Strateji planlaşdırmanın fərqləndirici cəhəti planlaşdırmada müddətlərin, yerinı yetiriləcək hər bir vəzifə və məqsədlərin vaxt dövrlərinin daha qabarıq şəkildə qeyd olunmasıdır. Məhz vaxt dövrlərinin qeyd olunması əvvəlcədən rəylərin, proqnozların verilməsinə imkan yaradır (buraxılan məhsula olan tələbatın dəyişməsi, məhsulun həyat tsikli və s.). Qeyd olunmuş vaxt dövrləri müəssisənin miqyasından və onun ölçülərindən asılıdır. Strateji planlaşdırmanın başlıca vəzifəsi müəssisənin son maliyyə və bazar məqsədlərindən asılı olaraq kapital qoyuluşları strategiyasını, strukturunu, həcmini və istiqamətlərini hazırlamaqdan ibarətdir. Bazar şəraitində strateji planlaşdırma yalnız istehsalın həcminin arıtırılmasına və məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına deyil, həmdə konkret istehlakçı qruplarının tələbatlarının öyrənilməsinə yönəlmişdir. Strareji planlaşdırma ilə məşğul olarkən müəssisənin diqqət yetirməli olduğu amillərdən biri də xarici mühitin təsiridir. Xarici mühitin əvvəlcədən təhlil edilməsi müəssisəyə imkanlarının proqnozlaşdırılması, mümkün təhlükələr zamanı əvvəlcədən xəbərdarlıq sisteminin və təhlükənin qarşısının alınması planlarının hazırlanması, nəzərdə tutulmayan hallar üçün planın tərtibi və PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com strategiyanın hazırlanması üçün vaxt verir ki, bunlarda əvvəlki təhlükələri əlverişli imkanlara çevirməyə şərait yaradır. Kənd Təsərrüfatı müəssisələrində bu amillər xüsusi ilə nəzərə alınmalıdır. Bu Kənd Təsərrüfatının daha riskli sahə olmasından irəli gəlir. Misal olaraq kənd təsərrüfatı məhsullarının hava şəraitindən asılılığını, onların saxlanılması, daşınması zamanı yaranan çətinlikləri, mövsümülüyünü və s. göstərmək olar. Xarici mühit amillərinə əsasən – iqtisadi (rəqabət, bazar konyukturası, inflyasiya və s.), siyasi, bazar, texnoloji, beynəlxalq və fors major amilləri daxildir. Sadalanan bu kimi və digər xarici mühit amillərinin təhlili, müəssisənin güclü və zəif tərəfləri haqqında tam təsəvvürün əldə edilməsinə şərait yaradır. Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, müəssisələrdə formal planlaşdırma çərçivəsində, strateji planlaşdırmanın tətbiqi müsbət nəticələrin əldə edilməsinə gətirib çıxarır ki, bunlardan da bəziləri aşağıda göstərillmişdir. 1. Strateji planlaşdırma idaretmə heyətini daim gələcək haqqında düşünməyə stimullaşdırır. 2. Strateji planlaşdırma müəssisənin öz vəzifələrini, məqsədlərini, siyasi göstərişlərini daha dəqiq müyyənləşdirməyə sövq edir. 3. Strateji planlaşdırma müəssisənin vəzifələrinin və məqsədlərinin daha requlyar şəkildə əlaqələndirilməsinə imkan yaradır. 4. Strateji planlaşdırma müəssisəni gözlənilməz dəyişikliklərə, fors major hadisələrinə qarşı hazırlıqlı edir. 5. Strateji planlaşdırma idarəedici heyətin, şəxslərin vəzifələrini və qarşılıqlı əlaqəsini daha aydın şəkildə görməyə imkan verir. Yekun olaraq strateji planlaşdırma – müəssisənin məqsədləri, vəzifələri, onun potensial imkanları və perspektivləri arasında strateji uyğunluğun yaradılması və eyni zamanda idarə edilməsi prosesidir. Avropaya inteqrasiya ərəfəsində olan Azərbaycan Respublikası üçün bu kimi yeniliklərin tez və intensiv şəkildə qavranılması və tətbiq olunması dinamik inkişaf yolunda öz bəhrəsini verəcəkdir. Avropalaşma adlanan bu cərəyandan tam bəhrələnmək üçün, onun ünsürlərinin diqqətlə nəzərdən keçirilməsi və eyni zamanda həm makro, həm də mikro səviyyədə tətbiqi prioritet məsələlər sırasına daxil edilməlidir. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin magistri Rəhman Əhmədov PDF created with FinePrint pdfFactory Pro trial version http://www.pdffactory.com
