İnsan və insan problemi
Plan:
1.İnsan həyatında etiqad(inanc)
2.Şəxsiyyət və azadlıq
1.İnsan həyatında etiqad(inanc).Etiqad, inanc problemləri dinşünaslıqda, psixologiyada, fəlsəfədə tədqiq olunur. Psixologiya onu müəyyən mühakimələrin( dini ehkamlar, varlıq haqqında, xeyir və şər haqqında təsəvvürlər ) qəbul olunması və müdafiə edilməsi qətiyyəti kimi qiymətləndirir. Dini mənada etiqad dedikdə həm Allahın varlığına və təbiətinə aid olan təsəvvürlər, həm də Allaha olan etibar, sədaqətin bütün ifadələri nəzərdə tutulur. Belə ehkamlar ya aksiom, ya da fəlsəfi ideyalar və quraşdırmalar şəklində qəbul olunurdu. Bir çox dinlərdə məsələn: yəhüdilik, xiristianlıq, islamda – inam və din anlayışları eyniyyət təşkil edir.
From «Olmaq və ya əldə etmək» əsərində yazırdı ki, dini, siyasi və ya şəxsi planda «inam» anlayışının iki mənası mümkündür:
1) İnam- heç bir rasional sübut olunmaya ehtiyac duymadan cavab əldə etməkdir. Başqa adamların yaratdığı ifadələri insan qəbul edir, çünki həmin adamlara (məsələn, bürokratlara) o, tabe olur; belə inamı əldə edən özünə güvənir və inanır, çünki onun arxasında bu inamı yayan və müdafiə edənlər durur (bütlər, o cümlədən Allah)
2) İkinci mənada inam – tamam başqa bir mahiyyəti kəsb edir. Varlıq pirinsipinə uyğun olan inam – insanın konkret şəxsi təcrübəsi əsasında özünə, digər insanlara, bəşəriyyətə olan rasional inamdır.
Kant inam haqqında «Xalis ağılın tənqidi» əsərində yazmışdır. O qeyd edirdi ki,bəzi transsendental ideyalar ağılın empirik ifadəsindən uzaqlaşaraq, elə predmetlər yaradırlar ki, onların təcrübə ilə heç bir əlaqəsi olmur. Söhbət Allahdan və onunla bağlı bir sıra problemlərdən (Allahın mövcüdluğunun isbatı, ruhun ölməzliyi problemi və s.) gedir. Kantın Allah haqqındakı mühakimələri bir qədər ziddiyətli xarakter daşıyır. Onun fikrincə, Allah anlayışı və mövzusu insanın idrakını yekunlaşdıran, bütöv xarakterini ifadə etməyə yönələn bir amildir.«Allah »elə bir anlayışdır ki, o «ideal şəkildə» (o cümlədən bir çox elmlər və fəlsəfədə də) dünyanın əsasının axtarışını, qeyd şərtli və şərtsiz- şəriksizin əlaqələndirilməsini müəyyən edir. «Həqiqətən, heç bir əsası olmayan eyni zamanda da özündə belə əsası daşıyan hadisələrin axtarışı bizi elə bir pedmeti axtarmağa məcbur edir ki, hər iki tərəf onda öz təcəssümünü tapsın».
Ümumiyyətlə, Kant «təcrübənin ağıl tərəfindən ümumiləşdirilməsi və Allahın ideyası arasında əlaqə yaratmaq imkanını» əldə etməsinə baxmayaraq, göstərilən əsərdə bəzi ziddiyyətlərə yer verirdi, bunun səbəbi əsərin yaradılmasının tarixi şəraitidir. Kantın dövründə nəzəri teologiya dövlət ideologiyasının vacib ünsürü idi, fəlsəfənin tədrisi üzərində də teoloji nəzarət çox güclü idi. Kantı daim tənqid atəşinə tutrdular, ona ateist deyirdilər. «Ağıl hədlərində din » əsəri kral tərəfindən qadağan edilmişdi. «Xalis ağılın tənqidi » əsərində din elə «yalnız ağıl hədlərində » öyrənilirdi. Teoloji ideyaların təhlili ona belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verdi: rasional teologiyanın heç bir elmi mənası yoxdur.
Kant Allahın ontoloji sübutuna qiymət verərkən, qeyd edirdi ki, bir tərəfdən, rasional - vasitələrlə Allahın varlığının sübut etmək olar, digər tərəfdən, bu sübutları inandırıcı etmək çətindir( ateistlər əks sübutları irəli sürəcək). Fikir müxəlifliyi daim yaranır. Kantı düşündürən bu problem yox, başqası idi: Allah ideyası necə(nəzəri ağıl hədlərində) və hansı tələbatlardan (dünyanı dərk etmək tələbatından söhbət gedir) irəli gəlir?
Allah haqqında bütün nəzəri müddəaların əsasını insanların xalıs ağlının idealına nail olmaq, dünyanın bitkin, bütöv mənzərəsini yaratmaq meyli təşkil edir. Bu, həm filosofa, həm alimə, həm adi insana, həm də teoloqa xasdır.
Allahın varlığını sübut edən adam belə düşünür: səbəblərin səbəbi var; xeyir və şər arasında qalib seçməli olsan seçmənin də səbəbini, yəni «mənbəyi» ni axtarırsan. Əxlaq meyarının əsasının axtarışı da Allah ideyasına gətirib çıxarır, inasan öz əməllərində ilahi varlığa arxalanır, bu varlıq günahsız, qüdrətli, müdrikliyin xeyirxahlığın təcəssümü olmalıdır. Başqa sözlə, rasional vasitəsilə insanlar Allah ideyasına gəlib çıxırlar(hətta təbiəti öyrənən alimlər ). Bu onunla izah edilir ki, təbiətin də başlanğıcı, ilk təkanı olmalıdır. Ağılın idarəedici prinsipi ondan ibarətdir ki, ağıl tərəfindən quraşdırılmış bütövlüklər həm də həmin bütövlüklərin yaradan bütövlükləri nəzərdə tutur, ağılların ağılı, xeyirlərin xeyiri və s. Insan ağılı, ən bütöv, ən ümumi varlığı ideal şəkildə təsəvvür edir, sonra onu obyektə çevirərək böyüdür, fərdləşdirir.
Kantın aşağıdakı dini təsəvvür və etiqadlara qarşı durur: o sübut etməyə çalışırdı ki, Allah ideyasının yaradılmasının mənbələri ağılın ifadəedici prinsipləridir, nəzəri fikrin inkişafının məhsuludur.
Eyni zamanda Kant min illərlə yaşayan dini-əxlaqi strukturları da izah etməy çalışmışdır. Kant dinə qarşı düşmənçilik mövqeyi tutmamışdır. O, sadəcə dinə məxsus yeri tapıb ayırmaq istəyirdi. Onun məşhur kəlamı bir çox filosofları düşündürmüşdü: «Biliyi məhdudlaşdırdım ki, biliyə yer ayırım». Söhbət ondan gedir ki, insan həyatında həm ağılın, həm də dinin öz yeri vardır.
Ümumiyyətlə, Kant Allahın mövcudluğunun üç yolla sübut olunmasında məntiqi səhvlər tapmışdı: məsələn, kosmoloji sübut haqqında o yazırdı ki, səbəbiyyət prinsipi hissi təcrübə sahəsinə aiddir, onu fəvqəl dünyada istifadə etmək üçün heç bir əsas yoxdur. Hegel bu fikri tənqid edərək yazırdı ki, («Allahın varlığı haqqında» mühazirəsində) Allah - dərk olunmaz bir şey deyil onu dərk etmək olar, ikincisi, necə olur ki, təsadüf zərurətlə üz-üzə qoyulur? Hər ikisi ziddiyyətli şəkildə olsa da bir – biri ilə əlaqəlidir. Teoloji mənada – Hengel göstərirdi ki, bütün dünya nizamlı şəkildə inkişaf edir. Kant yazırdı ki, təbiətin ahəngdarlığı və məqsədyönlülüyü predmetlərin formasına aiddir(materiyasına yox). Deməli, bu ahəngdarlığa nail olan, bunun üçün çalışan vardır, amma yaradan yoxdur. Hegel isə buna cavab olaraq yazır ki, dialektika forma və məzmunun bir – birindən ayrılmasına imkan vermir. Məqsəd vəzifədən ayrılmayan kimi, forma da məzmunundan ayrıla bilməz.
Kant daha sonra göstərir ki, anlayış varsa, bu heç də o demək deyil ki, varlıq da vardır. Hegel isə edirdi ki, anlayışda varlığa daxildir; anlayış obyektiv şəkildə mövcuddur. Hegel Kantın bəzi müddəalarının (məntiqinin) zəifliyini göstərirdi. Hegel qeyd edirdi ki, Allah əslində - özü – özünü inkişaf etdirən bir aləmdir ki, burada insan öz fəaliyyəti ilə idealı reala çevirir.
Hegel dini inancların qanuna uyğun şəkildə yaranması və inkişafını izləmişdir. O dini tarixi haqqında çoxlu mühazirə oxumuş, onun qanunauyğunluqlarını izləmişdir. Lakin islam dini onun sxeminə sığmadığı üçün, əsasən xristianlığı mütləq ruhun inkişafı kimi göstərmiçdir.
Fəlsəfə tarixində inam anlayışının digər mənaları da təhlil edilir. Xüsusilə bu, elmi idrak prosesində müəyyən biliyin empirik və rasional əsaslandırmaqla qəbul olunması mənasına aiddir. Burada inam dairəsinə sabitliyi, əbədiliyi, maddiliyi və s. haqqındakı təsəvvürlərdail edilir. Müasir elmi inama alimlərin hər hansı bir elmi sistem – struktur quruluşu haqqındakı təsəvvürləri daxil edilir. Belə inam dərketmə prosesində ardıcıllığı, ənənəni, sabitliyi təmin edir. T. Kun (elm sosiologiyasının banilərindən biri, XX əsr) hesab edirdi ki, alimlər yeni paradiqmanın müdafiəsi və yaradılması işini yalnız inam əsasında qura bilərlər.
Normalara, ideallara, ideologiyaya inam olmadan elmi biliyin formalaşması mümkün deyildir. Inam alimin, ümumiyyətlə şəxsiyyətin şəxsi mövqeyini ifadə edir, eyni zamanda həyat prosesinin müxtəlif çalarlarını, o cümlədən insanın hiss və təəssuratlarını, əxlaqi dəyərlərini, iradə azadlığını özünə daxil edir.
Inamın fəlsəfi mənasına K. Yaspers ö münasibətini bildirmişdir. O, varlığı, idrakı və insanı tarixilik baxımından öyrənməyə dəvət edir və göstərirdi ki, ekzistensiya insanın empirik varlığından, «ümumiyyətlə şüurdan» və «ruhdan» fərqli olaraq, varlığın elə bir «səviyyəsi»dir ki, o, elmin tədqiqat predmeti ola bilmə. Ekzistensiya «Mənim fəaliyyətimin və düşüncəmin mənbəyi olaraq, heç vaxt bu düşüncənin obyektinə çevrilə bilməz; onu ağıl vasitəsilə öyrənmək mümkün deyil». Burada inam lazımdır, ekzistensial aydınlaşdırma bunun yeganə yoludur (bu zaman ekzistensiyanın imkanlarına müraciət edilir ). Ekzistensial aydınlaşdirma heç də təlim, nəzəriyyənin yaradılması demək deyil,«inam bilik yox, əmin olmaq deməkdir». Yaspers sistem və nəzəriyyələrdən qaçmaq istəsə də, özü belə bir sistem yaratmalı olmuşdu: dünyada özünü tapmaq və idarə etmək, ekzistensial vəhy və metafizika (dünya, ruh, Allah). Onun fikrincə, dini inam dünyanın hər hansı bir predmetli ifadəsini işarəyə (simvola) çevirir, fəlsəfi inam isə belə predmetləşmədən uzaqdır, o, insanı əmin edib irəliyə doğru aparır.
Azadlıq dedikdə Yaspers xristiansayağı dini azadlığı nəzərdə tutur. Ekzistensiyanın müəyyən edilməsində sərhədyanı vəziyyətlərin (ölüm, əzabkeşlik, mübarizə, günahsızlıq) əhəmiyyəti böyükdür. Belə vəziyyətdə insanın gözündə hər bir şey öz dəyərini itirir, insan bilavasitə öz mahiyyətini (daxili substansiyasını) aşkar edir; bu mahiyyət daxilən transsendensiya ilə bağlıdır. Bu əlaqə itirilmiş olduqda, fərd aciz və çarəsiz qalır.
Yaspers «Fəlsəfi inam» əsərində qeyd edirdi ki, «İncil və xristian inamı – bizim fəlsəfə idrakımızın əsasıdır». O, tarixi xristiansayağı şərh və təhlil etmişdir.
XX əsrin digər tədqiqatçısı – Z. Freyd dini inamın maraqlı bir sahəsini təhlil edib – din və psixika, din və nevrozlar. «Bir xülyanın gələcəyi» əsərində Freyd dini inamın bəşər tarixi və mədəniyyətində rolunun mənfi olduğunu qeyd edərək, elmi inam və təfəkkürün gələcəyini nikbinliklə qiymətləndirirdi.
Fransız ekzistensialisti A. Kamyü isə dini inamını itirmiş, lakin əvəzinə yeni dayaq nöqtəsini hələ tapmamış, absurd (mənasız, çıxılmaz) faciəvi bir vəziyyətə düşmüş insan haqqında «Sizif haqqında əfsanə» əsərini yazmışdır. Belə insan böyük çətinliklə özündə aşağıdakı fikri aşılamışdır: o, yalnız özünə arxalanmalı, özü dünyanın mənasızlığına qarşı çıxış etməlidir.
Yaspersdən bir əsr əvvəl yazıb yaratmış F. Nitsşe isə xristianlığı («Antixristiançı»əsərində) kəskin tənqid etmiş, onu bir dini inam forması kimi yaşamaq hüququndan məhrum etməyə hazır olduğunu elan etmişdir, çünki hesab edirdi ki, bu din zəiflərin, alçalmışların və qulların dinidir: o, təfəkkür azadlığını, insan fəaliyyətinin müstəqilliyini qəbul etmir, hər şeydən əlini üzmüş adamlara arxalanır. Onun fikrincə, xristianlar öz azadlığını ideala, mütiliyini isə xeyirxahlığa çeviriblər. Insan azaddır, mütilik isə dini elitanın öz məqsədlərinə nail olmaq üçün istifadə etdiyi bir vasitədir. Çıxış yolunu Nitsşe azad, güclü şəxsiyyətin idealının bərpasında (antik dövrün idealaı) görürdü.
Müasir dövrdə hər iki inam formaları (dini və elmi – fəlsəfi) müxtəlif elmlər tərəfindən öyrənilir, cəmiyyətin inkişafına mühüm təsir göstərir. Inam insan həyatında möcüzələr yarada bilər. Ictimai ideologiya və psixologiyada, cəmiyyətin idarə olunmasında inam anlayışı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. O kütləvi və fərdi şüura qüdrətli təsiretmə vasitəsi kimi istifadə edilir.
2.Şəxsiyyət və azadlıq.Fəlsəfə insan şüurunun, özünüdərkin inkişafı nəticəsində meydana gəlmişdir. Dərketmə prosesində insan həm subyekt, həm də obyekt kimi çıxış edə bilir; obyekt dedikdə insan, fərd, şəxsiyyət problemləri nəzərdə tutulur.
Fərd – insan nəslinin tək, konkret canlı nümayəndəsidir; fərdin özünə məxsus, təkrarolunmaz xüsusiyətləri vardır; hər bir insan bu dünyaya bir dəfə gəlir. Insan – Yer üzündəki canlı orqanizmlərin ali pilləsi, ictimai – tarixi fəaliyyətin subyekti, müxtəlif elm sahələrinin (sosiologiya, psixologiya, fiziologiya, pedaqogika, təbabət və s.) tədqiqat obyektidir. Fəlsəfə insan haqqındakı məlumatları ümumiləşdirir, mənalandırır.
Hər bir fərdin cəmiyyət ilə əlaqələri, bu prosesdə onun öz fərdiliyi və şəxsi avtonomluğunu saxlaması fərdiyyət (və ya fərdilik) anlayışında ifadə olunur.
Fərdilik problemi fəlsəfi fikirdə həmişə diqqəti cəlb edən məsələlərdən olmuşdur. O, inasanın cəmiyyət ilə münasibətlərində öz xüsusiyyətlərini, özgünlüyünü və təkrarolunmazlığını qoruyub saxlaması deməkdir. Qeyd olunan vəzifəni həyata keçirmək o qədər də asan deyildir. Söhbət müəyyən bir şəxsi başqalarından ayırmaqdan başlayaraq, onun unikallığının formalaşması və mövcudluğunun müəyyən olunmasına qədər davam edən bütöv bir prosesdən gedir.
Qeyd edək ki, hər bir ayrıca insanda ümumi növ xassələri ilə yanaşı təkrarolunmaz, unikal əlamətlərin də mövcudluğu hər şeydən əvvəl təbiətin məhsuludur. Belə ki, onun orqanizminin bioloji cəhətdən təkrarsız olması genotip vasitəsilə əvvəlcədən qəti surətdə proqramlaşdırılır. Bu proqram ətraf mühitdə baş verən dəyişiklərdən asılı olmayaraq sabit qalır. Lakin fərdiliyin qorunması təbiətin tələbi deyildir. Eynilə də cəmiyyətin normal fəaliyyəti və inkişafı üçün onun hər bir üzvünün müəyyən qədər özünəməxsusluğu lazımdır. Məhz cəmiyyət üzvlərinin rəngarəngliyi, burada aydın ifadə olunmuş, fərdiyyətlərin mövcudluğu hər biy ictimai quruluşun, onun mədəniyyətinin həqiqi zənginliyini təmin edir. Buna görə də insanların fərdi özünəməxsusluğunun olması sosial inkişafın qanunauyğunluğu kimi qəbul edilməlidir. Deməli, cəmiyyət bir tərəfdən insanların müəyyən unifikasiyasını (peşə, təhsil və fəaliyyət göstəricilərinə görə) tələb edir. Digər tərəfdən isə o insanların hər birinə xas olan fərdi xüsusiyyətləri inkişaf etdirmədən yaşaya bilməz. Bu mənada fərdiyyət insanın mövcudluğunun ictimai üsulu kimi çıxış edir.
Fərdilik anlayışı geniş məzmuna malikdir. Onu ayrıca insan ilə eyniləşdirmək olmaz. Doğrudur ayrıca bir insanın olması fərdiliyin çıxış nöqtəsidir. Yəni bu faktın özü sübut edir ki, insanın fərdiyyəti (fərdiliyi) vardır. Lakin nəzərdə tutulmalıdır ki, ayrıca bir insanın (fərdin) mövcudluğu hələ onun fərdiliyinin keyfiyyət müəyyənliyini ifadə etmir. Deməli, fərdilik insanlar arasındakı fərqlrə müncər olunmur; o şəxslərin təkrarolunmazlığı ilə də bitmir. Qeyd olunan əlamətlər fərdiliyin yalnız bir tərəfini (əlbəttə mühüm tərəfini) ifadə edir. Fərdin təkrarolunmazlığı ilə fərdiyyətin üst – üstə düşməsinin başlıca səbəbi aşağıdakından ibarətdir: fəaliyyəti, fərdiliyi müəyyən edərkən biz tək əlamətdən çıxış etməklə məhdudlaşmırıq. Bu halda insanın bütöv səciyyəsi verilir. Başqa sözlə deyilsə, fərdiyyət anlayışının məzmunu ayrıca bir insanın (fərdin) vahid çoxsəviyyəli strukturunu aşkar edir, onu haqqında bütöv təsəvvür yaradır.
Fərdiyyət (fərdilik) bioloji, psixiki və sosial səbəblərlə şərtlənir. Bu çox tərəfliliyi üzündən onu müxtəlif elmlər (biologiya, psixologiya, sosial elmlər) öyrənir. Buradan aydın olur ki, fərdiyyət anlayışını aydın nəzərdən keçirmək lazım gəlir. Elə fərdiyyət anlayışının özü də rəngarəngliyin vəhdətini ifadə edir. Insan onu təşkil edən daxili qarşılıqlı əlaqəli xassələrin vəhdəti deməkdir.
Insanın fərdiliyi (fərdiyyəti) öz xarakterinə görə müəyyən mənada nisbi qapalı sistemi xatırladır. Bu o deməkdir ki, fərdiyyət bir tərəfdən ətraf mühitin təsirini dəf edə bilir. Bu keyfiyyəti sayəsində o öz sabitliyini qoruyub saxlayır. Digər tərəfdə fərdiyyət (fərdilik) ətraf aləmin ayrılmaz tərkib hissəsidir. Buna görə də o özünün bütün əlahiddəliyinə baxmayaraq ətraf mühitlə daim qarşılıqlı təsirdədir. Məhz bu qarşılıqlı təsir onun mövcudluğu və inkişafını şərtləndirir.
Fərdiyyət bütöv bir sistem olmaqla aşağıdakı üç tərəfi əhatə edir: 1) bioloji növün və cəmiyyətin nümayəndəsi kimi götürülən ayrıca bir fərdə xas olan ümumi əlamətlər; 2) ictimai münasibətlərin iştirakçısı olan insana məxsus xüsusi əlamətlər; 3) onun bioloji təşkilinin və sosial əhatəsinin özünəməxsusluğu ilə əlaqəli olan fərdi əlamətlər.
Fərdiyyət bu üç qrup əlamətlərin mexaniki məcmusu demək deyildir. O həmin tərəflərin daxili əlaqələrinin və qarşılıqlı təsirinin yaratdığı vahid inteqral bütövlükdür.
Insanın fərdiyyəti varlığın müxtəlif formalarına münasibətdə birmənalı deyildir. Başqa sözlə, o həm predmet formasında (predmet dünaysına münasibətdə), həm bioloji formada üzvi aləmə münasibətdə və həm də sosial formada (cəmiyyətə münasibətdə) təzahür edir. Fərdiyyətin ən ümumi cəhətləri isə aşağıdakılardır: əlahiddəlik, bütövlük, özgünlük, təkrarolunmazlıq və fəallıq. Onlar bu və ya digər dərəcədə yuxarıda göstərilən hər üç formada mövcud olur.
Bütöv bir sistem kimi götürülən fərdiliyin əsas xassəsi ayrıca və təkrarolunmazlıq deyildir. Onun başlıca sistemyaradıcı əlamətini konkret fərdin özgünlüyü, onun özünə hakim olmaq qabiliyyəti, təbii, sosial və mədəni münasibətlər çərçivəsində müstəqil mövcudat kimi çıxış etməsidir.
Bəllidir ki, bütün insanlar cəmiyyətdə mövcuddurlar. Lakin onların hər biri özünü fərdi həyatını yaşayır. Yəni başqaları ilə münasibətdə müəyyən nisbi müstəqilliyə malikdir. Bu, ona özünü fəal və yaradıcı təzahür etdirməyə imkan verir. Fərdin bu nisbi müstəqilliyi bir tərəfdən onun təkrarolunmazlığı ilə əlaqəlidirsə, digər tərəfdən onun insan nəsli ilə bağlayan ümumi xassələri ilə şərtlənir. Hər bir fərdiyyətin nisbi müstəqilliyi onun cəmiyyətdə oynadığı rolu sayəsində mümkün olur. Fərdiyyəti inasanın ətraf aləmdən tam asılı olmaması kimi təsəvvür etmək doğru deyildir. əslində fərdiyyətin mahiyyəti ayrıca bir insanın (fərdin) cəmiyyət ilə daimi qarşılıqlı münasibətlərinə əsaslanan özgünlüyü deməkdir.
Fərdiyyətin bu anlamı biolojiləşdirən baxışı aradan qaldırmağa imkan verir. Həmin baxış iddia edir ki, fərdiliyi insana təbiət verir, cəmiyyətdə isə o yalnız sosiallaşır. O həm də fərdiyyəti təkcə şüur sferası, psixoloji xüsusiyyətlər ilə məhdudlaşdıran psixologizmə qarşı çevrilmişdir. Fərdiyyətin həqiqi, elmi analmı onu təbii və sosial xassələrin vəhdətini ifadə edən konkret inasanın xüsusi keyfiyyəti kimi götürür. Fərdilik insanın cəmiyyətdə mövcudluğunun elə bir xüsusi formasıdır ki, onun sayəsində fərd sosial xarakter daşımasına baxmayaraq cəmiyyətdə əriyib itmir, özünün xüsusi həyatını və müəyyən müstəqilliyin qoruyub saxlaya bilir.
Beləliklə, fərdilik anlayaşı insanı təkrarolunmaz və ümumi, təbii və sosial xassələrin bütöv vəhdətini ifadə edən mövcudat kimi götürür. Insana fərdi varlığın ən dərin və özünəməxsus cəhətlərini əks etdirən konkret fərd halında yanaşır.
Müasir cəmiyyətdə baş verən dərin proseslər insan fərdiyyətinə xüsusi diqqət yetirməyi tələb edir. Belə ki, indi cəmiyyətin hər bir üzvü buradakı müxtəlif proseslər, əalqələr və münasibətlər axınına cəlb olunur. Bunun nəticəsində onun həyat fəaliyyəti və davranışına yeni – yeni tələblər, etalonlar, standartlar verilir. Bütün bunlar isə insanların öz fərdi keyfiyyətlərini itirərək, kütləviləşməsi, başqalarından heç cür seçilməməsi təhlükəsini yaradır. Belə şəraitdə insanın öz fərdiliyini qoruyub saxlaya bilməsi və inkişaf etdirməsinə şərait yaradılması çox çətin, eyni zamanda zəruri vəzifəyə çevrilir. Onu yerinə yetirmək ictimai həyatın müxtəlif sfera və tərəflərində insanların fərdi töhfəsinin artırılması, eyni zamanda fərdi məsuliyyətinin güclənməsi baxımından vacibdir.
Fərd və fərdiyyət anlayışlarından fərqli olaraq şəxsiyyət insanın sosial keyfiyyətləri ilə daha çox bağlıdır. Bu anlayış əsas diqqəti insanları bir – birindən ayıran özünəməxsus tərəflərə deyil, onları birləşdirən ümumi cəhətlərə yetirir. Qeyd olunan səpki çox mühüm əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bunsuz insanın ictimai fəaliyyətə və ictimai münasibətlər növlərinə cəlb olunmasının səviyyəsi və xarakterini düzgün müəyyən etmək qeyri – mümkündür.
Bəzən fəlsəfi ədəbiyyatda şəxsiyyət anlayışı normativ mənada işlənir. Yəni yalnız müəyyən tələbləri ödəyən insan şəxsiyyət hesab olunur. Bu cür yanaşmanı doğru hesab etmək olmaz. Çünki həmin mövqedən çıxış etdikdə şəxsiyyətin müəyyənləşdirilməsi subyektiv amillərə əsaslanır. Belə olduqda istənilən adamı asanlıqla şəxsiyyətlər sırasına daxil etmək, habelə ondan kənarlaşdırmaq mümkündür.
Şəxsiyyət anlayışı çoxtərəfli məzmuna malikdir. Buna görədə onu müəyyən edərkən insanın həyat fəaliyyəti bütöv bir tam kimi təhlil edilməlidir. Şəxsiyyətin müxtəlif səpkiləri təbiət, psixologiya və ictimai elmlər tərəfindən öyrənilir. Lakin xüsusi elmlər şxsiyyəti öz predmetləri baxımından nəzərdən keçirirlər. Yalnız fəlsəfə ona bütöv, çoxsəviyyəli və çoxkeyfiyyətli mövcudat kimi yanaşır.
Fəlsəfə şəxsiyyəti inteqral, zəngin təzahürlərə malik sosial mövcudluq forması kimi araşdırır. O göstərir ki, insan özünün daxili bütövlüyü və nisbi müstəqilliyi sayəsində malik olduğu qabiliyyətləri və imkanları reallaşdıra bilir. Şəxsiyyət ictimai fəaliyyətin müxtəlif sahələrinin yaradıcı subyektidir. O özünümüəyyənləşdirmə, özünütənzim etmə və özünütəkmilləşdirmə kimi yüksək keyfiyyətlərə malikdir. Şəxsiyyəti səciyyələndirən cəhətləri araşdırarkən onun daxili aləmə malik olması xüsusi qey edilməlidir. Əslində bu keyfiyyətinə görə o heyvanlardan və cansız təbiətin obyektlərindən seçilir. Şəxsiyyətin daxili aləmi anlayışı müxtəlif tərəfləri əhatə edir. Onun məzmununa fərdi eməsiyalarla yanaşı, ətraf dünyanın rəngarəng formalarda inikas etdirilməsi də daxildir. Şəxsiyyətin daxili aləmində onun düşdüyü konkret .əraitin təhlili üsulları əsas yeri tutur. Məhz bu və ya digər sosial situasiyanı, burada ona təsir göstərən amilləri araşdırmaqla şəsiyyət özünün real vəziyyətə qovuşması üsulunu və səviyyəsini müəyyənləşdirir. Nəzərdə tutulmalıdır ki, onun emosionallığı, ətraf dünyaya yaradıcı münasibəti nə qədər yüksəkdirsə, baş verməkdə olan proses və hadisələrə cəlb olunması da bir o qədər tam və dolğun xarakter alır.
Şəxsiyyətin daxili aləmi onun mənəvi yetkinliyinin əsas göstəricisidir. O özünün davranış və hərəkətlərini etik baxımdan, xeyirxahlıq, ədalət, doğruçuluq mövqeyindən qiymətləndirir və müvafiq nəcilər çıxarır.
Fəlsəfədə şəxsiyyət problemi bir neçə məsələni əhatə edir: insanın dünyada tutduğu yer, onun mahiyyəti, seçim imkanlarının, sosial məsuliyyətlərinin hədləri və s. Şəxsiyyətin başlıca keyfiyyəti – iradə azadlığıdır. Şəxsiyyət probleminin tədqiqatçılarından olan İqor Kon onun iki əsas əlamətini göstərir: 1) cəmiyyətin, sosial qrupun üzvlüyünü bildirən sosial əlamətlərin sabit sistemi; 2) şüurlu fəaliyyətin azad və məsuliyyətli subyektinin xüsusiyyətlərini ifadə edən göstəricilər. Şəxsiyyət sözünün ilkin mənası – yunan teatrında maska, rol ifaçısını bildirirdi. Sonradan məlum oldu ki, insanın real davranışı ilə onun “ mahiyyəti ” üst – üstə düşmür. Daha sonralar isə sosial münasibətlər sistemində insanın yeri və rolu müxtəlif tərzdə yozulmağa başlandı. Şəxsiyyətin müxtəlif tərəflərini, onda sosial və biolojinin nisbətini, azadlıq problemini və s. tədqiq edən yeni – yeni sahələr yarandı. K. Marks inasanın mahiyyətini hər bir fərdə xas olan abstrakt, mücərrəd xüsusiyyətlərdə yox, ictimai münasibətlərin məcmusunda görürdü (“Feyerbax haqqında tezislər”). Onun fikrincə, şəxsiyyətin formalaşmasının əsasını ictimai istehsal fəaliyyəti təşkil edir. Bu fəaliyyətin iştirakçısı olan şəxsiyyət sosial qruplar, ictimai siniflərdə birləşir, onların daxilində tarixin yaradıcısına çevrilir (baxmayaraq ki, ictimai münasibətləri müəyyən qədər əvvəlki nəsillərdən hazır vəziyyətdə alır).
| 
