Bəşirov Mirnamiq Mirəhmədağa oğlu Lənkəran Dövlət Universiteti
Kvantxromodinamikasında kompton effekt və pionun fotoyaranması prosesləri tədqiqi, yüksək enerjilər oblastında qamma kvantın nuklondan səpilməsi proseslərinin və spin effektlərinin öyrənilməsi baxımından əhəmiyyətlidir.(1,2) Pionun fotoyaranmasının üçqlyuonlu mübadiləsini nəzərə almaqla effektiv kəsiyi hesablanmış, başlanğıc və son halda qlyuon mübadiləsində olan kvakrlarlın sayından asılı olaraq effektiv kəsiyin ifadəsinə müxtəlif sayda korrelsasiya hədləri daxil olur. PFY-da istirak eden kvarkların sayinin butun mümkün halları nəzərə alındıqa isə korrelyasiya hədlər ikiyə qədər azalmış olur.
(dÔ/dñ)3g=y0+y1(ks)+y2(ks)(sp)+y3(sp)2
yi(i=1,2,3) struktur funksiyaları kinematik dəyişənlərin, enerjinin, nuklonda basşlanğıc və son halda kvarklaırn x, y impuls paylarından, qlyuonun Z impuls payindan, pionun uçuş bucağı -dan asılı mürəkkəb funksiyalardır. İfadədən göründüyü kimi bütün kvarkların qamma kvantla qarşılıqlı təsirini nəzərə aldıqda kəsik fotonun polyarizasiyasından və nuklonun başlanğıc enerjisindən aslı olur. Tədqiqat göstərir ki, bütün kvarkların qlyuon mübadiləsi nəzərə alındıqda effektiv kəsiyin qiyməti Y 0 və Y 1 funksiyalarından daha cox asılıdır. Effektiv kəsiyin düşən qamma kvantın enerjisindən asılılıq əyrisi kvarkların başlanğıc halda enerji payindan və səpilmə bucağından kəskin asılıdır: kvarkların impuls payi 40% artdıqda, effektiv kəsiyin qiyməti 2 dəfədən cox artır. Effektiv kəsiyin qiyməti uçuş bucağından daha cox kvarkların impuls payından asılıdır. Y0 /Y1 nisbətinin impuls paylarından asılılığı göstərir ki, bu nisbətlərdə impuls payıarından kəskin asılıdır və düşən qamma kvantn enerjisi artdıqca azalır. Bu nisbətlərin xarakteri son halda kvarkların impuls payının y= qiymətindən böyük qiymətlərdən sonra dəyişir. Bu fakt əvvəlki tədqiqatlarla üst üstə düşür. Y0 korrelyaziya funksiyasının z=0,2; y=0,2; Z=0,3 və =6000 Qev qiymətlərində kvarkların impuls payından asılılığı göstərir ki, x artdıqca Y0 funksiyalarının qiyməti artır. Y0 funksiyasının uçuş bucağından asılılığında funksiya 35-650 bucaq intervallarında kəskin azalır. Y0 /Y1 nisbətinin impuls paylarından asılılığı göstərir ki, bu nisbətlərdə impuls payıarından kəskin asılıdır və düşən qamma kvantn enerjisi artdıqca azalır. Bu nisbətlərin xarakteri son halda kvarkların impuls payının y= qiymətindən böyük qiymətlərdən sonra dəyişir. Bu fakt əvvəlki tədqiqatlarla üst üstə düşür. Y0 korrelyaziya funksiyasının z=0,2; y=0,2; Z=0,3 və =6000 Qev qiymətlərində kvarkların impuls payından asılılığı göstərir ki, x artdıqca Y0 funksiyalarının qiyməti artır. Y0 funksiyasının uçuş bucağından asılılığında funksiya 35-650 bucaq intervallarında kəskin azalır. Effektiv kəsiyin qiyməti qarsılıqlı təsirdə iştiak edən qamma kvantın enerjisi artdıqca artıq. Nisbətən aşağı enerjilərdə effektiv kəsiyin qiymətləri 60-1000 uçuş bucaqları intervalında kəskin dəyişir, sonra isə azalır. Y0 və Y1 funksiyaları enerjinin dəyişmələrinə həssasdır, Y2 və Y3 funksiyaları isə qamma kvantn enerjisi artdıqca əvvəl azalır, sonra isə nisbətən artıq. Alınan nəticələr adronların kvark-qlyuon tərkibinin öyrənilməsində və kvantxromodinamikasının fərziyyələrinin əsaslandırılmasında köməkçi ola bilər. Ədəbiyyat 1. F.S.Sadykhov, Coskun Aydin and A.İ.Ahmadov, High Twist Contributions Quantum Chromodinamics and Inclusive Meson Photoproductionat Large, News Baku State Universite, № 4 2007, pp-181-190 2. М.М.Баширов. Исследование процессов комптон - эффекта и фоторождение пиона на нуклоне в квантовой хромодинамике. Abdulla Muxtarov – 85 "Fizikanın aktual problemləri” III Respublika elmi konfransının materialları Bakı fevral 2004 ss - 31-32
